Archiwum kategorii: Bez kategorii

Sejm metasarmackiej kontrrewolucji

I tura I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” była świętem Złotej Wolności w skali masowej.

Złota Wolność to ustrój, w którym decyzje podejmuje się w drodze jawnej, wolnej debaty i zawartego konsensusu. W uproszczeniu można powiedzieć, że proces decyzyjny polega na tworzeniu publicznej narracji wokół spraw państwa w atmosferze wolności słowa, lecz przy poszanowaniu kluczowych instytucji państwa, szczególnie zaś głowy państwa i parlamentu; w mniejszym zaś stopniu sądów i prawa. Narrację prowadzi zazwyczaj rząd, aktywnie uczestniczą w niej i oceniają ją obywatele. Proces decyzyjny trwa długo, wymaga wiele czasu poświęconego na politykowanie, negocjowanie, uzgadnianie i zwyczajne gadulstwo. Aby wszystko działało jak należy, obywatele z jednej strony muszą być wychowani patriotycznie, a z drugiej – nie mogą żyć w strachu przed policją i rządem (Neminem captivabimus nisi jure victum!). Powinni być ofiarni, ale budżet nie może być stały, zaś nałożenie podatków każdorazowo musi wymagać ich zgody. Ustrój także powinien posiadać niezbędne zabezpieczenia przed uzurpacją władzy; między innymi konieczna jest nieufność zarówno wobec rządu, jak i wobec zjawiska partyjności; rząd powinien dysponować niezbędnym minimalnym budżetem stałym, aby nie stać się zakładnikiem bogatszych obywateli. Uogólniając, taki ustrój istniał w Pierwszej Rzeczypospolitej przed 1652 rokiem i nazywany był monarchią mieszaną (monarchia mixta).

Degeneracja ustrojowa sprowadziła Złotą Wolność zaledwie do postulatu. Ideologia wolnościowa na papierze i w oratorstwie rozwijała się dalej, ale w XVIII wieku Złota Wolność najlepsze czasy miała już za sobą. W 1766 roku caryca Katarzyna II oszukała konfederatów radomskich iluzją Złotej Wolności. Od czasów Konfederacji Barskiej suwerenność narodu (rozumiana na sposób sarmacki) stała się podstawowym celem kilku pokoleń patriotów. Jeśli w XIX wieku Polacy bili się o Polskę, to tylko o Polskę Sarmacką, której siła pochodzić musi z „dobrych rad” sejmowych, mimochodem wspomnianych w narodowej kolędzie Bóg się rodzi. Taki ustrój był jeszcze łatwy do pojęcia dla romantyków, ale w miarę upływu czasu zaczynał obrastać epitetem „polskiej anarchii”.

Po upadku Powstania Styczniowego polscy patrioci (od lewa do prawa) odrzucili marzenie o Złotej Wolności. Stała się ona na długo synonimem pokręconego ustroju w którym nie ma rządu, nie ma stabilnej większości parlamentarnej¹, nie ma procedur rozliczania decydentów, a w sądownictwie wszech obecnie panuje pieniactwo i ogólne zwyrodnienie obyczajów². Dla ówczesnych patriotów sprawą pierwszorzędną było odzyskanie podmiotowości na arenie międzynarodowej, a więc odzyskanie państwa, cieszącego się uznaniem; drogą do tego było także poskromienie i „ucywilizowanie” polskiego głodu wolności poprzez napiętnowanie wad ustrojowych i wad charakteru narodowego, które do utraty Niepodległości (ich zdaniem) doprowadziły³.

Wiek XIX i XX to wiek partii politycznych – rzeczy z gruntu obcej dla sarmackiego rozumu, a wręcz mu wrogiej. Zjawisko partyjności było rezultatem umasowienia polityki. Środowiska pozbawione dawniej praw obywatelstwa (chłopi, najemnicy, uboga inteligencja) uzyskały potencjalne możliwości realizacji swoich aspiracji – często wzajemnie sprzecznych i wykluczających się programowo. Koszty tej wypaczonej, partyjnej „demokracji” okazały się bardzo wysokie w całej kontynentalnej Europie. W wielu krajach europejskich suwerenność narodu lub państwa różnymi drogami przekazano w ręce dyktatury – czy to w ręce jednostek, czy też dyktatorskich partii, których charakter zależny był od lokalnych warunków ustrojowych. Dyktatura nazistowska i sowiecka wspólnie doprowadziły do największych zbrodni w dziejach ludzkości. W Polsce wyniszczono elity. Można się było spodziewać, że ruchem, który odbuduje po wojnie polskie państwo będzie prawicowy ruch agrarystyczny – Polskie Stronnictwo Ludowe – ale po 1947 roku agraryzm został zdławiony i nie odrodził się po dziś dzień.

Nieoczekiwanie jednak w 1980 roku odrodziła się Złota Wolność. „Władza ludowa” nie doceniła bowiem wagi własnych posunięć dla świadomości i mentalności narodowej. Pierwszym z nich była reforma rolna. Wielu rolników z dnia na dzień zyskało swego rodzaju „prawo obywatelstwa”, wzmocniło poczucie własnej wartości. W przedwojennej Polsce głód ziemi był źródłem wielu niepokojów. W powojennej Polsce kolektywizacja się nie powiodła. Komuniści nieopatrznie nadali chłopu ziemię i chłop się na niej utrzymał. Drugi awans społeczny spotkał Polaków podczas gierkowskiej „modernizacji”. Mała klitka w bloku, ciepła woda w kranie, klozet spłukiwany wodą, kuchnia gazowa, lodówka, pralka i wiele innych przedmiotów masowej konsumpcji – to wszystko wydawało się niesamowitym podwyższeniem standardu życia. Praca w większych i mniejszych zakładach produkcyjnych, należących do komunistycznego państwa i obowiązująca ideologia socjalistyczna („wszystko jest wspólne”) nauczyły ludzi przynajmniej werbalnego zainteresowania sprawami publicznymi. Co prawda cenzura i strach przed SB skutecznie zamykały ludziom usta, ale „modernizacja” stworzyła niebezpieczne środowisko ewentualnego buntu. Ekranizacje znanych lektur szkolnych, jak Krzyżacy (1960) i Potop (1974) przypomniały Polakom zarówno o korzeniach rycerskich, jak i demokratycznych. Komunistyczny „nacjonalizm”, jak się zdaje, nie docenił rzeczywistej roli tych mitów dla polskiego patriotyzmu.

W dawnej Polsce zgodzie patronował Duch Święty. Gdy więc Jan Paweł II wygłosił na Placu Piłsudskiego słynne słowa „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi, tej ziemi”, potraktowano je jako praktyczną wskazówkę ustrojową i zastosowano na sposób sarmacki. Zasadą działania Solidarności było usilne dążenie do jedności, unikanie partyjności, maskowanie podziałów. I to do tego stopnia, że aby uniknąć rozłamu, nie ujawniano nawet znanej „mózgom” Solidarności agentury w kierownictwie Związku. Ale zasada zgody nie była jedyną cechą „Solidarności”. Gdy wybuchły strajki, ludzie zamiast wychodzić na ulicę (gdzie milicja mogłaby ich łatwo rozpędzić jak w grudniu 1970 roku) zamknęli się w zakładach niczym w kresowych fortecach i zawiązali pięć konfederacji regionalnych: MKS Gdańsk, MKS Szczecin oraz trzy konfederacje górnośląskie (w Jastrzębiu, Hucie Katowice i w Bytomiu). W miarę jak strajk się przedłużał, narastał swego rodzaju kapitał demokracji. Ludzie nie mieli co robić, nudzili się, grali w karty, czasem bali się stłumienia strajku siłą, więc żeby ich czymś zająć, przywódcy strajku w naturalny sposób nakłonili ich do debatowania nad sprawami państwa. Nieformalny sejmik trwał wiele dni. Komuniści próbowali zyskać na czasie, ale im dłużej trwał strajk, tym dłużej trwał czas wolny poświęcony sprawom państwa. Ten czas wolny był w rzeczywistości podstawowym warunkiem zaistnienia demokracji. W czasach renesansu określano go mianem otium, to znaczy wolnego czasu, który zamożni obywatele poświęcają na rozrywki intelektualne, a w tym – na politykowanie.

Ktoś ważny może ironicznie zapytać, w jaki sposób robotnicy są zdolni do rozrywek intelektualnych. Jak zapewnić otium dla mas, skoro masy wcale go nie pragną? Ano, ogłosić strajk. Tu właśnie jest sekret, dla którego Pierwsza Solidarność tak bardzo przypominała Pierwszą Rzeczpospolitą. Demosem demokracji nie są bowiem wszyscy formalni obywatele, ale obywatele choć trochę świadomi swego obywatelstwa, poświęcający wolny czas nie tylko na grillowanie czy oglądanie meczu – ale również na aktywne politykowanie. Latem 1981 roku demos, lub – jeśli ktoś woli – naród w Polsce liczył 9 476 584 dorosłych, co stanowi około 1/3 ogółu mieszkańców.

Zatrzymajmy się nad sześcioma dniami lata 1981 roku, podczas których najlepiej zobaczymy funkcjonowanie dobrze zorganizowanego demosu. W dniach 5-10 września odbywał się w hali sportowej Olivia Pierwszy Krajowy Zjazd Delegatów. Stenogram zjazdu opublikowali ostatnio Grzegorz Majchrzak i Jan Marek Owsiński⁴. Jak we wstępie do tego wydawnictwa stwierdza Bartosz Kaliski, Zjazd był autentyczną, demokratyczną reprezentacją „nie tyle dużego związku zawodowego, ile po prostu narodu polskiego”⁵. Uważne wsłuchanie się w atmosferę zjazdowej sali potwierdza tę opinię (do książki załączono nagrania obrad). Pójdźmy o krok dalej. Moim zdaniem, Zjazd był Sejmem Niepodległej Rzeczypospolitej, ale bez pełnej kontroli nad terytorium państwa. A więc jego faktyczną rolę można porównać do roli Walnej Rady Konfederackiej, to znaczy takiego Sejmu, którego uchwały stać się mogły prawem dopiero w wyniku bądź kompromisu z wrogiem wewnętrznym bądź pełnego zwycięstwa nad wrogim mocarstwem⁶.

Pozostaje tylko jeszcze poboczna wątpliwość jak Solidarność definiowała przeciwnika. Ponieważ w latach 1980-1981 powstanie zbrojne nie było możliwe, Solidarność początkowo nie ogłaszała jednoznacznej deklaracji, że wróg wewnętrzny jest w istocie wrogiem zewnętrznym. „Mózgom” Solidarności brakowało rozeznania jakimi atutami (poza aparatem przymusu) dysponuje jeszcze przeciwnik. Ale mimo klapy strajku generalnego (marzec 1981), z każdym miesiącem stawało się widoczne, że komunizm w Polsce topnieje w oczach. Działacze Solidarności stawali się coraz śmielsi w swoich celach i – jak stwierdzała w swej ocenie Służba Bezpieczeństwa – większość podjętych przez Zjazd uchwał miała jednoznacznie polityczny charakter i podkopywała kierowniczą rolę PZPR w państwie. Co więcej, dzięki interwencji Andrzeja Gwiazdy, Zjazd dokonał propagandowej „wycieczki” na terytorium wroga, uchwalając Posłanie I Zjazdu Delegatów do ludzi pracy Europy Wschodniej. W rezultacie „Solidarność” jawnie, choć delikatnie, zdefiniowała wroga wewnętrznego jako wroga zewnętrznego. Dlaczego o tym piszę? Bo chcę pokazać, że I KZD przejął wszystkie możliwe wówczas do przejęcia kompetencje suwerennego polskiego Sejmu, w tym również reprezentowanie narodu na zewnątrz w takim zakresie, w jakim było to realne.

Skoro był to Sejm Niepodległej Rzeczypospolitej, to warto w specjalny sposób przyjrzeć się jego procedurze obrad. Gdy mówimy o Sejmie, mamy na myśli zwykle coś w rodzaju amfiteatru z 460 medialnymi gladiatorami, odgrywającymi różne batalie ku uciesze zbaraniałych konsumentów. W lepszej wersji nasze wyobrażenie Sejmu pochodzi z okresu międzywojennego – jest to wyobrażenie parlamentu rozdrobnionego przez wybujałą partyjność oraz interesy środowiskowe, klasowe i mniejszościowe. Pierwszy Krajowy Zjazd Delegatów nie daje się porównać ani do pierwszego (cyrkowego) ani do drugiego (partyjnego) wyobrażenia polskiego Sejmu. Ale z powodzeniem można go porównać do izby poselskiej Sejmu Pierwszej Rzeczypospolitej sprzed pierwszego liberum veto w 1652 roku; wykazać wszelkie podobieństwa i istotne różnice.

Dlaczego do izby poselskiej, a nie do całego Sejmu? Bo wbrew obiegowym mitom, staropolski Sejm nie składał się wyłącznie z posłów, ale z trzech tzw. „stanów” sejmujących: stanu poselskiego, stanu senatorskiego oraz jednoosobowego stanu królewskiego. Była to więc jawna formuła mieszanej formy ustrojowej⁷, łączącej cechy demokracji, arystokracji i monarchii; często też określano ją monarchia mixta (monarchia mieszana). Piszę „jawna”, bo w rzeczywistości mieszana forma ustrojowa jest obecna w wielu ustrojach na całym świecie, ale jej istnienie często „ukrywa się” pod innymi nazwami. Epoka rewolucji i rozbiorów, epoka mas, formalnie wykluczyła arystokratów i monarchów z udziału w rządach, przenosząc kompetencje dawnego Sejmu na jedną tylko jego izbę – izbę poselską.

No dobrze, ale – powie wątpiący czytelnik – przecież w staropolskich izbach poselskich zasiadało około 180 posłów, a delegatów na I KZD było 898. Jak można porównywać zgromadzenia tak nieporównywalne pod względem liczebności? Tam mieliśmy elitarną szlachtę – tu mamy społeczeństwo masowe. Co uzasadnia zestawienie tak różnych także pod względem składu społecznego ciał parlamentarnych? Odpowiedź brzmi: przede wszystkim ich „wolny” charakter. Jak wykażę w toku dalszej analizy, podobnie jak Sejm I RP, także i I KZD nad wyraz swobodnie podchodził do spraw proceduralnych. Prace obu tych instytucji organizowane były raczej przez swoisty rytuał parlamentarny i stopniowo wypracowywany zwyczaj. Istotnym argumentem za porównywaniem tego ciała do dawnej izby poselskiej jest również specyficzna ordynacja wyborcza. W każdym regionie była inna⁸, ale miała jedną wspólną cechę: nadawała delegatom wysoki mandat społecznego zaufania, gdyż wybierani byli kwalifikowaną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy uprawnionych do głosowania⁹. Zasady te przynajmniej teoretycznie stawiają autorytet delegatów bardzo wysoko¹⁰, zbliżają go do statusu części posłów w staropolskiej izbie poselskiej (wybieranych jednogłośnie), a w większości przypadków nawet przewyższając, gdyż poza kilkoma wspomnianymi wyjątkami sejmiki co prawda dążyły do jednogłośnego wyboru, ale w razie niezgody wybierały posłów zwykłą większością głosów¹¹. W dodatku wybory sejmikowe odbywały się przy rozmaitej, w każdym razie niezbyt wysokiej frekwencji¹², choć uczestnicy sejmiku zapewne uzbrojeni byli w opinię nieobecnych krewniaków, sąsiadów i znajomych. Autorytet delegatów na I KZD podwyższała ich równość: w przytłaczającej większości reprezentowali oni bowiem okręgi liczące sobie 10 tys. osób¹³. Autorytet delegatów wzmacniało i to, że choć wybierano ich w głosowaniu tajnym, jednak kontrolę nad jego przebiegiem sprawowali zgromadzeni na walnych zebraniach wyborcy. Jest to sytuacja nieporównanie lepsza, niż w przypadku całodniowych wyborów, kontrolowanych przez partyjne komisje wyborcze, które w lokalnych ośrodkach mogą się dopuszczać fałszerstw. Wprawdzie na walnym zebraniu może dojść do zaburzeń (jak wiemy sejmiki nie zawsze były wzorem kultury politycznej), utrudniających lub uniemożliwiających wybory, ale bez wątpienia nie ma lepszego sposobu kontroli, niż obecność wszystkich głosujących podczas głosowania.

Jest jeszcze i jeden niepośledni powód dla którego można porównywać I KZD i staropolską izbę poselską: publicznie wygłoszona z mównicy świadomość (wprawdzie dość ułomna), że istnieje jakaś osobliwa nić ciągłości między tamtą, wolną Rzecząpospolitą a NSZZ „Solidarność”. „My jesteśmy tym największym parlamentem demokratycznym” – stwierdził 10 września Patrycjusz Kosmowski – „Polska w przeszłych wiekach miała te tradycje demokratyczne i wybierała sobie te silne, operatywne władze”¹⁴. Trudno powiedzieć co dokładnie miał na myśli mówca, ale w przypadku wystąpienia Marka Janasa 9 września nie ma wątpliwości, że Janas w sensie negatywnym oceniał demokrację solidarnościową jako demokrację podobną do sarmackiej (sprawę szerzej omawiam w punkcie instrukcje wyborcze)¹⁵. A to jest sprawa której bagatelizować nie wolno.

Dla historyków XX wieku Zjazd „Solidarności” jest epizodem, wydarzeniem incydentalnym. W sensie ustrojowym Zjazd nic tu do historyka XX wieku „nie mówi”, co najwyżej sprawia wrażenie „dziecięcego etapu demokracji”, ewentualnie demokracji rewolucyjnej (choć pokojowej), po której oczywiście „musi” narodzić się „demokracja” partyjna typu zachodniego. Moim zdaniem to fałszywy determinizm, zwłaszcza, że z uważnej analizy stenogramów wynika wniosek, iż „metasarmackie” instytucje Solidarności zostały przez I turę zjazdu podtrzymane i rozszerzone. Piszę „metasarmackie” w nawiązaniu do używanego przez orientalistów określenia „metakonfucjanizm” (meta-confucianism lub neo-confucianism) w odniesieniu do obecnych cywilizacji Chin, Japonii i innych krajów będących od wieków w kulturalnej orbicie Państwa Środka. Tak, jeśli umiemy spojrzeć na świat z lotu orła, a nie kuricy, wówczas termin „metasarmatyzm” nie wyda się nam terminem naciąganym.

Ale najważniejsze jest to, że do mnie – jako historyka XVII wieku i zarazem demokraty – Zjazd „mówi” bardzo wiele. Polska boryka się od ponad dwustu lat z dramatycznym brakiem ciągłości prawno-zwyczajowej, bardzo przydatnej dla normalnego funkcjonowania. Nie chodzi tu o to, aby naginać fakty i tworzyć sztuczne zestawienia, ale o to, aby uczciwym demokratom czytelnie i w sposób zrozumiały zaprezentować systemowe działanie ustroju demokratycznego – przebieg I KZD jest doskonałym materiałem szkoleniowym w tym względzie.

Metoda badawcza. Zrezygnowałem świadomie z wątku działań służby bezpieczeństwa podczas I KZD (poza sprawami bezspornymi, jak sprawa TW „Bolek”¹⁶, „Święty”¹⁷, „Grażyna”¹⁸). Znacznie ciekawsze jest dla mnie działanie ustroju, ewentualnie na tle intryg politycznych, niż działania manipulacyjne w ramach takiej czy innej operacji „Zamulanie”. Takiemu „zamulaniu” bowiem poddawane były i są demokratyczne zebrania wielu krajów niemal od czasów starożytnych aż po czasy obecne, nie one jednak decydują o rozwoju i upadku państw i narodów. Decydujące są najczęściej reguły ustrojowe i niekorzystne zmiany ustroju. Natomiast dla nauki cennym wkładem byłoby, gdyby znawcy zagadnień „teczkowych” ocenili, na ile prawidłowo oceniłem postawy delegatów i wydarzenia na Zjeździe. Trudno jest bowiem zewnętrznemu obserwatorowi odróżnić postawy rzeczywiste od ich imitacji, a zjawiska spontaniczne – od „legendowania” agentury. Wykazanie np na ile naiwny jestem w swoich wnioskach mogłoby ujawnić cenne wskazówki, pomocne przy badaniu innych znanych źródeł dotyczących parlamentaryzmu, co do których nie dysponujemy żadną wiedzą o manipulacjach służb specjalnych. Odwrotnie też – gdyby się okazało, że moje wnioski są w zasadzie zbieżne z ustaleniami badaczy dziejów agentury – można by stworzyć „intuicyjną” metodę badawczą badania agentury na podstawie niepełnej bazy źródłowej (np w ogóle bez materiałów wytworzonych przez służby specjalne).

Stosowałem w zasadzie dwie metody interpretowania wydarzeń:

• okiem „nieuzbrojonym”, to znaczy badając po prostu własne odczuwanie, własne emocje wobec wystąpień i wydarzeń na Zjeździe. Takie spojrzenie może być swego rodzaju symulacją spojrzenia na zjazd okiem jego uczestnika – czy to delegata, czy to dziennikarza z loży prasowej lub innego obserwatora. Korzystam tu z własnego doświadczenia parlamentarnego¹⁹ i wyrywkowej obserwacji obrad Sejmu III RP;

• okiem „uzbrojonym”, to znaczy przyjmując założenie, że Zjazd reprezentował zmodernizowaną i ulepszoną wersję parlamentaryzmu staropolskiego. Założenie to wynikało ze znajomości źródeł staropolskich i opracowań naukowych, ale przede wszystkim wynikło z samej lektury stenogramu zjazdowego.

W tej części zastanawiam się, jak to się stało, że w XX-wiecznej instytucji, jaką był I KZD narodziła się XVI-wieczna zasada zgody. Poruszone tematy: prawa regionów, instrukcje wyborcze, pierwsze precedensy, przewodniczący zjazdu, liczenie głosów, jawne głosowania, regulamin obrad.

Prawa regionów. Otwórzmy stenogramy I KZD na stronie 68. Widzimy tam schemat przedstawiający rozmieszczenie delegatów i mikrofonów na sali obrad. Delegaci posadzeni są według miejsc swojego wyboru. W każdym sektorze siedzi jedna lub więcej delegacji regionalnych. Czy tak dzisiaj rozmieszczeni są posłowie w Sejmie II czy III RP? NIE! Na Sejmie II i III RP posłowie zasiadają według przynależności partyjno-klubowej. Natomiast posłowie izby poselskiej Pierwszej Rzeczypospolitej siedzieli według terytoriów, które reprezentowali¹.

Mogłoby się wydawać, że terytorialne rozmieszczenie delegatów na I KZD wynika z natury zjazdów organizacji pozarządowych – łatwiej jest delegatów zorganizować w grupy, bo łatwiej wtedy zorganizować budżet, transport, wydawać posiłki, materiały zjazdowe; trudno zaś te same czynności logistyczne robić dla klubów ogólnokrajowych, bo to wymagałoby powołania już stałego zaplecza logistycznego itp. To prawda, ale w tym wypadku wynikało to z czegoś innego, a mianowicie ze statutowo zapisanych „praw regionów”. Tymczasowa naczelna władza związku – Krajowa Komisja Porozumiewawcza – składała się (po licznych komasacjach) z przewodniczących 38 regionalnych MKZ-ów (międzyzakładowych komitetów założycielskich). Zazwyczaj na zjazdy KKP wraz z przewodniczącymi MKZ-ów przyjeżdżały liczne grupy działaczy z różnych regionów. Pilnie broniono praw poszczególnych MKZ-ów do samostanowienia. Gdy w kwietniu 1981 roku na zjeździe KKP podjęta została próba „odgórnego” skomasowania mniejszych regionów w większe, rozległy się gorące protesty, które nie ucichły przez kolejne miesiące². Bo przecież to nie był „niezależny samorządny związek zawodowy”, ale „niezależne samorządne związki zawodowe”, czyli swego rodzaju federacja lub unia związków regionalnych. A więc posadzenie delegatów I KZD według przynależności regionalnej było ściśle związane z rozwojem struktury związku³ i bezsprzecznie może być porównywane z terytorialnym rozmieszczeniem w izbie poselskiej reprezentacji poszczególnych sejmików. Warto zaznaczyć, że w izbie poselskiej za Jagiellonów obowiązywała zasada zgody posłów ziem, która dopiero później przerodziła się w zasadę zgody wszystkich posłów⁴.

Istnienie „praw regionów” w sposób istotny utrudniało działanie w Związku oficjalnym „partiom politycznym”. Uniemożliwiało też „domyślną” dominację większości nad mniejszością. Podczas debaty statutowej 7 września Henryk Bąk zwrócił uwagę, że zasada proporcjonalnej (uzależnionej od liczby członków) reprezentacji regionów w komisji krajowej może mieć zastosowanie tam, „gdzie są jakieś rywalizujące ze sobą grupy. Natomiast związek nasz na pewno nie zawiera rywalizujących ze sobą grup. I regiony mają przede wszystkim współdziałać harmonijnie i dlatego też przy zasadzie proporcjonalności wydaje mi się, że byłyby nieco pokrzywdzone słabsze regiony”⁵. W tej wypowiedzi ujawnia się kolejny sekret ustrojowy Pierwszej Solidarności: równouprawnienie regionów mniejszych i większych wymuszało dążenie do zgody i konsensusu. Ale – jak wiadomo – regiony silniejsze liczebnie cieszyły się większym autorytetem i ciągnęły za sobą mniejsze. Tę szczególną cechę ustrojową można porównać do autorytetu reprezentacji „górnych województw” (krakowskiego, sandomierskiego, poznańskiego, kaliskiego i wileńskiego) w staropolskiej izbie poselskiej. Różnica polegała na tym, że autorytet „województw górnych” wynikał nie z ich liczebności (jak w epoce mas), ale z długotrwałej tradycji⁶.

Prawa regionów gwarantował, jak wspomniałem, statut Związku. Paragraf 18 pkt. 5 stanowił, że uchwały o zmianie statutu i o likwidacji związku stają się prawomocne z chwilą ich zatwierdzenia przez co najmniej połowę zarządów regionalnych, grupujących nie mniej niż połowę członków związku⁷. Nie było to dosłownie odesłanie do decyzji „sejmików”⁸, ale na tym przykładzie widzimy jaką pozycją ustrojową regiony dysponowały. Były one traktowane jako „członkowie-założyciele” związku o znaczeniu równorzędnym. Równouprawnienia regionów bronił Jan Brodzki⁹ i wielu innych. Podczas głosowań nad poprawkami do statutu Włodzimierz Blajerski zwrócił uwagę, że Związek funkcjonował na zasadzie federacyjnej. W związku z proponowanymi poprawkami do statutu mówca obawiał się, że związek zmierza „do układu centralizacyjnego, takiego, jaki ma Biuro Polityczne i Komitet Centralny rządzącej partii”¹⁰.

Instrukcje wyborcze dla delegatów. Z prawami regionów ściśle wiążą się pełnomocnictwa i instrukcje wyborców dla delegatów. I tak na przykład tenże Włodzimierz Blajerski poddał w wątpliwość prawo Karola Modzelewskiego do reprezentowania organizacji zakładowych Dolnego Sląska¹¹. Władysław Biernat oświadczył, że reprezentuje stanowisko swoich wyborców z regionu¹²; Stanisław Alot referował natomiast stanowisko delegatów regionu rzeszowskiego¹³. Zjawisko to obserwujemy w wielu innych wystąpieniach. Ze szczególną mocą widzimy to 8 września, gdy trzy regiony zbuntowały się przeciw działaniom prezydium, a w uzasadnieniu oświadczenia czytamy, że jeśli ich żądania nie zostaną uwzględnione, „nie będziemy mieli z czym wracać do naszych wyborców”¹⁴. Gdy 8 września jeden z delegatów zaproponował, aby uchwalić wstępną wersję tez programowych Związku, uzasadniono to tym, „abyśmy mogli rozpocząć dyskusję programową w regionach między turami zjazdu i uwzględnić opinię rzesz członkowskich”¹⁵. Inny delegat narzekał: „nie mogę wrócić do swoich wyborców z kilkoma hasłami, że wspólnie z Lechem Wałęsą zbudujemy drugą Japonię”¹⁶.

Sprawa jest tym ciekawsza, że 9 września Marek Janas zgłosił poprawkę do paragrafu 11 podpunkt 3 statutu, mówiącego, że „Członek związku ma prawo uczestniczyć w ustalaniu instrukcji dla wybranych delegatów”. Janas proponował, aby odejść od „systemu instrukcji sejmikowych”, bo ten system „odrzuciła Konstytucja 3 maja”. Apelował, by nie nie tworzyć podstaw do wiązania delegatom rąk i przymuszania do „ślepego” głosowania zgodnie z instrukcją. Nowe brzmienie artykułu miało brzmieć: „członek związku ma prawo uczestniczyć w ustalaniu zaleceń dla wybranych delegatów”¹⁷. Poprawkę tę delegaci włączyli do zestawu poprawek poddanych pod głosowanie¹⁸, a następnie przegłosowali¹⁹. Świadczy to o świadomości roli precedensów w tworzeniu „solidarnościowego” prawa oraz o silnym zakorzenieniu umysłów w historii. Nie oznaczało to jednak całkowitego zerwania z systemem instrukcji; zmieniono bowiem tylko ich nazwę, aby nie kojarzyły się z instrukcjami sejmikowymi²⁰, które w II połowie XVII wieku coraz częściej były dla posłów obligatoryjne. Warto tu wspomnieć, że mimo licznych zaklinań, przysiąg, nadawania ograniczonych pełnomocnictw (limitata potestas) instrukcje sejmikowe jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku nie ograniczały możliwości konsensusu i nigdy nie były dostatecznym pretekstem do rozerwania Sejmu²¹. Były one jednak istotnym zabezpieczeniem przed narodzinami systemu partyjnego.

Pierwsze precedensy: zasada zgody. Przejdźmy do analizy stenogramów I KZD na stronie 77. Za stołem prezydialnym tymczasowo prowadzi obrady Marek Janas – przewodniczący Komisji Zjazdowej. Przeprowadza on en bloc głosowanie nad składem siedemnastoosobowego prezydium Zjazdu (każdy sektor zjazdowy ma mieć jednego członka prezydium). W pierwszej chwili Janas chce, aby delegaci liczący głosy w sektorach policzyli wyniki głosowania, ale po chwili orientuje się, że przytłaczająca większość jest „za”, więc oświadcza: „Ponieważ jest znaczna większość >za<, rozumiem, że wybraliśmy prezydium obrad”. Nie odzywają się żadne protesty przeciw tej tak wolnej „procedurze” głosowania. W rezultacie powstaje precedens, który utrzymuje się do końca pierwszej tury Zjazdu. I znów – czytelnik ma prawo zwrócić uwagę, że podobną procedurę stosuje się na wielu walnych zebraniach organizacji pozarządowych. To prawda, ale takiej procedury wyboru prezydium nie ma w Sejmie III RP. Tu głosy liczy maszyna licząca. Nie liczy się ich „na oko”. A tymczasem Janas – niczym w angielskim parlamencie – podaje wynik według oceny wzrokowej.

A co oznacza głosowanie en bloc? Wybór nie jest efektem otwartej konkurencji, lecz zawartego konsensusu. A w dodatku wybór dokonany jest przy zaledwie 10 głosach przeciwnych. Musimy mieć świadomość, że wszystko to razem jest swego rodzaju modernizacją staropolskiej definicji jednogłośności tak jak ją rozumiano przed pierwszym liberum veto w 1652 roku. Chodziło nie o jednogłośność idealną (jednomyślność). Jeśli w ostatnim czytaniu ustawa nie wywoływała sprzeciwów, uznawano ją za przyjętą. Sprzeciw musiał być albo merytorycznie uzasadniony albo poparty przez liczącą się grupę posłów, np reprezentację ważnej w hierarchii reprezentacji terytorialnej²². Pod słowem en bloc „kryje się” więc staropolska zasada zgody. Dążenie do jednogłośności było wyraźne przez cały okres trwania I tury Zjazdu²³, a podjęta nachalnie próba „przykrycia czapkami” przeciwników doprowadziła do kryzysu parlamentarnego i buntu wobec przewodniczącego Zjazdu Tadeusza Syryjczyka²⁴.

Dokonując wyboru en bloc całego zespołu prezydialnego, Zjazd de facto jednogłośnie wybrał kolektywnego marszałka obrad. Dlaczego kolektywnego? Oczywiste było, że jedna osoba nie podoła przewodniczeniu tak licznemu zgromadzeniu, a co więcej jego wybór i konkurencja kandydatów już na wstępie mogły wywołać niedobre emocje i zarzuty o manipulowanie obradami. Staropolska izba poselska nie znała instytucji wicemarszałka²⁵; niewiele też wiadomo o instytucji prezydium²⁶. A więc kompromis wokół osoby marszałka był niesłychanie ważnym rytuałem parlamentarnym. Teoretycznie dążono do tego, aby kierujący obradami był wybrany zgodnie; w praktyce często przeprowadzano głosowanie, które post factum bywało uznawane za sondażowe, gdyż kontrkandydaci wybranego marszałka „odstępowali” mu swoje głosy, aby wytworzyć atmosferę zgody i zaufania. W zasadzie jednak marszałek nosił na sobie niepodzielny autorytet całej izby poselskiej²⁷. Ale gdy w izbie poselskiej panowała niezgoda, powstawał z tego powodu czasem kilkudniowy impas. I Krajowy Zjazd Delegatów zręcznie ominął tę rafę. Zasadę głosowania en bloc (czyli zgodnie) utrzymano również przy wyborze Komisji Mandatowo-Wyborczej²⁸ oraz komisji do głosowań tajnych²⁹ (wybranej zresztą niepotrzebnie, gdyż żadne głosowanie tajne podczas I tury Zjazdu się nie odbyło!). En bloc (zgodnie) wybrano także komisję uchwał i wniosków. Stało się tak na wniosek jednego z delegatów, który podkreślił, że „regiony najlepiej wiedzą kogo do tej komisji wytypować”³⁰. Mimo, że 5 września większość delegatów opowiadała się w ogóle przeciwko powołaniu komisji programowej, wyborów tych 6 września dokonano, en bloc (zgodnie) akceptując cały skład komisji³¹. En bloc (zgodnie) wybrano również komisję statutową³². Co prawda początkowo nie było pewne czy delegaci zgodzą się na głosowanie en bloc, gdyż ocena wzrokowa nie wykazała wyraźnego wyniku i trzeba było liczyć głosy, przez co ujawniono istniejące podziały (346 głosów opowiedziało się za głosowaniem en bloc, 248 było przeciwnych, a 79 się wstrzymało)³³. Sprawy statutu wiązały się ściśle z rozpoczynającą się kampanią wyborczą na przewodniczącego Związku. Tym bardziej należy więc docenić, że mimo wszystko tę ważną komisję wybrano zgodnie.

Nie ulega wątpliwości, że demonstracyjna zgoda delegatów podczas pierwszych dni obrad podyktowana była względami propagandowymi. Zjazdowi przyglądał się bowiem reprezentant wroga – Stanisław Ciosek, a także liczne grono reżimowych dziennikarzy oraz przedstawiciele związków zawodowych świata zachodniego. A więc Związek na zewnątrz – podobnie jak Pierwsza Rzeczpospolita – maskował wewnętrzne podziały. Bez wątpienia uniknięto w ten sposób sporów personalnych na samym początku Zjazdu i nadano mu odpowiedni rozpęd. Potem sprawy nieco się skomplikowały.

Przewodniczący Zjazdu i jego zastępca; trójki prowadzące. Kolejnym istotnym precedensem był wybór przewodniczącego Zjazdu. Po zgodnym wyborze prezydium, z jego składu zgłoszono dwóch kandydatów na przewodniczących, starając się zaspokoić ambicje obu zgłoszonych kandydatów. Gdy w głosowaniu jawnym większością 2/3 głosów przewodniczącym został Tadeusz Syryjczyk, a konkurent – Stanisław Kocjan – uzyskał 1/3 głosów, członek komisji zjazdowej Tadeusz Matuszyk ogłosił: „zastępcą w takim razie przewodniczącego będzie pan Stanisław Kocjan”³⁴. Rozwiązanie to miało znaczenie precedensowe, gdyż nie uchwalono wówczas jeszcze regulaminu obrad. Tym sposobem przezornie zabezpieczono dzieło Zjazdu na wypadek buntu delegatów wobec przewodniczącego obrad. I jak się okaże nie była to troska bezpodstawna³⁵.

Warto tu także wspomnieć o jeszcze jednym istotnym ulepszeniu: prowadzeniu obrad tak licznego zgromadzenia nie podołałoby dwóch przewodniczących, których obowiązki były zresztą znacznie szersze niż tylko porządkowanie obrad, toteż powołano trzyosobowe rotacyjne zespoły prowadzących spośród prezydium³⁶. Trzeciego dnia obrad prezydium ustaliło, że zespoły te nie mogą prowadzić obrad dłużej niż 1,5 godziny, co pozwoli uniknąć znużenia i konfliktów z delegatami³⁷.

Liczenie głosów: ocena wzrokowa a zliczanie głosów. Prowadzący w pierwszej kolejności Antoni Fijałkowski podtrzymał zwyczaj oceny wzrokowej jako podstawowy sposób obliczania wyników głosowania, co znacząco usprawniło przebieg obrad tak licznego i zarazem tak rozgadanego zgromadzenia. W gruncie rzeczy przetransponowano w ten sposób reguły wiecu strajkowego (a więc demokracji bezpośredniej) na reguły obrad parlamentarnych, odpowiednio je modyfikując. Fijałkowski stwierdził bowiem: „proponujemy następujące rozwiązanie: wyniki głosowania ustala Prezydium Komisji Skrutacyjnej na podstawie oceny wzrokowej. Musi być jednoznaczna decyzja Prezydium Komisji Skrutacyjnej (…). Dopiero w chwili powstania wątpliwości jakiejkolwiek z ich strony, będzie zarządzone zliczanie w sektorach”³⁸. Wniosek ten poddał pod głosowanie, a wynik ocenił również na zasadzie oceny wzrokowej. Tym sposobem zręcznie zalegalizowano i uporządkowano pożyteczny dla sprawności obrad usus, choć nie było to rozwiązanie całkiem bezpieczne; komisja skrutacyjna mogła bowiem oceniać wynik głosowania niezgodnie ze stanem faktycznym i chyba skorzystała z tej prerogatywy przy okazji obalania przewodniczącego Tadeusza Syryjczyka³⁹.

Interesująco przedstawia się również sprawa głosowań nad poprawkami do statutu 9 września. Cechą charakterystyczną tych głosowań było, że liczono wyłącznie głosy „za”⁴⁰. Jeśli było ich minimum 449 (większość kwalifikowana), nie pytano ani „kto jest przeciw”, ani „kto się wstrzymał”. Ten trick niewątpliwie sprzyjał budowaniu atmosfery jedności. Mniejszość nie czuła się upokorzona i obnażona.

Zasada zgody a głosowania jawne. Zauważmy tu ex silentio jeszcze pewien aspekt praktyczny. Delegaci siedzieli w sektorach ustawionych jeden obok drugiego. Krzesła były ustawione na jednym poziomie. Głosowano prawie nad każdą sprawą, bez ustanku, na ogół w trybie zwykłej większości głosów. Siedząc w krzesłach na tym samym poziomie delegaci nie mogli zbyt precyzyjnie widzieć kto za czym głosuje, chyba że ktoś wstał i rozglądał się po sali lub jakaś reprezentacja regionalna zajmowała jednogłośne stanowisko albo jeśli wynik oceny wzrokowej nie był jednoznaczny i trzeba było liczyć głosy. Na siedząco żaden delegat nie mógł ocenić wzrokowo wyników wielu głosowań i był to dodatkowy czynnik chroniący całe zgromadzenie przed cyrkowo-sportowymi emocjami związanymi z upokarzaniem przegranych przeciwników, tak bardzo żenującymi w Sejmie III RP. Delegaci na ogół „nie wiedzieli” jaką i „czyją” większością podejmują uchwały. Ale doskonale widzieli, gdy od czasu do czasu las rąk oznaczał podjęcie uchwały niemal jednogłośnie. To z początku podtrzymywało atmosferę zgody.

Po kilku dniach obrad delegaci zorientowali się już kto jak głosuje, a debata statutowa ujawniła podziały personalne. Stąd też pojawiła się inicjatywa wprowadzenia głosowań tajnych, jednak nie znalazła ona powszechnego uznania⁴¹; wszystko miało się odbywać przy otwartej kurtynie, jak w czasach staropolskich⁴². Wobec otwarcia kampanii wyborczej Tadeusz Syryjczyk jawnie popierał decyzje większościowej koalicji. Doprowadziło to do kryzysu, który opisuję w punkcie oskarżenia o manipulacje.

Regulamin obrad: celebracja wolności. Staropolska izba poselska działała w zasadzie bez regulaminu, bardziej na zasadzie „obyczaju regulaminowego”, choć na niektórych sejmach taki regulamin doraźnie uchwalano⁴³. I KZD taki uchwalił regulamin i stosował go zgodnie z zasadami metasarmackiego ustroju. Pierwszego dnia obrad Stanisław Kocjan ogłosił, że chętni do wypowiedzi w sprawie konkretnych punktów porządku obrad zgłaszają się na piśmie do sekretariatu Zjazdu, z podaniem nazwiska, imienia, numeru mandatu i regionu oraz którego punktu obrad względnie tematu sprawa ma dotyczyć⁴⁴. Kocjan poprosił także, aby treść wystąpień mówionych była w formie pisemnej zgłaszana do sekretariatu Zjazdu, co umożliwi ich dokładne zaprotokołowanie⁴⁵. Nie przyjmowano wniosków anonimowych⁴⁶.

Właściwa dyskusja nad regulaminem odbyła się 5 września wieczorem. Rozpatrywano go nie w całości, ale rozdział po rozdziale, dopuszczano i przegłosowywano poprawki⁴⁷. Na skutek rosnącego znużenia delegatów, sala zaczęła pustoszeć. Świadczyło to również o tym, że regulamin obrad nie jest dla delegatów sprawą najważniejszą. Prowadzący obrady Jerzy Buzek spotkał się z objawami buntu. Stanisław Łakomy zwrócił uwagę, że delegaci „żywcem śpią” bo jechali całą noc pociągiem i „jutro od nowa będziemy przerabiać, co dzisiaj robimy, bo pan przewodniczący tam jedzie jak elektrycznym pociągiem i nikt się nie zdąży nawet zastanowić, czy to jest dobre, czy niedobre”⁴⁸. Inny delegat zarzucił prezydium, że chce delegatów doprowadzić do krańcowego wyczerpania i zażądał określenia czasu trwania poszczególnych obrad: „nie można paść na nos pierwszego czy drugiego dnia obrad i później wszystkiego głosować automatycznie, byle prędzej”⁴⁹. Te reakcje delegatów żywo przypominają podobne reakcje posłów staropolskich, którzy zazwyczaj unikali obradowania po zmierzchu, obawiając się manipulacji⁵⁰. 6 września Tadeusz Syryjczyk zadeklarował, że w miarę możliwości prezydium będzie unikać obrad dłuższych niż 10 godzin⁵¹.

Co więcej, delegaci obalili regułę umożliwiającą odebranie delegatowi głosu. Maciej Jankowski zaproponował, aby delegat, który przekroczy ustalony czas wypowiedzi, miał prawo mówić dalej jeśli delegaci się na to zgodzą (padł też wniosek, który rodzi podejrzenia o prowokację, mianowicie aby delegat miał prawo mówić dalej, jeśli pozostali dyskutanci się na to zgodzą)⁵². Buzek bez głosowania przyjął zasadę zgody pozostałych delegatów na przedłużanie wystąpień, których czas minął⁵³. O regule tej przypomniał delegatom 7 września prowadzący Lesław Buczkowski⁵⁴. Wprowadzono też jej odwrotność: podczas debaty programowej 6 września Jerzy Milewski zaproponował, aby „nie ograniczać formalnie, natomiast wprowadzić zwyczaj że jeśli gremium uważa, że jest za długo, to będziemy podnosili mandaty i nimi kiwali”. Syryjczyk skontrował, że „nie jest to najbardziej demokratyczny obyczaj przerywania wystąpień, bo jak ktoś akurat mówi gorzej, to mu przerywają wtedy wcześniej po prostu, bez względu na treść”⁵⁵. Ale zwyczaj „kiwania mandatami” zaproponowany przez Milewskiego się utrzymał w głosowaniu 6 września, większością 314 delegatów przeciw 225⁵⁶, a sam twórca zwyczaju skrócił swoje wystąpienie 7 września na widok podniesionych mandatów⁵⁷ i z całą pewnością wiemy, że zwyczaj był dalej kontynuowany⁵⁸. Z jednym tylko wyjątkiem – gdy na mocy decyzji większości dopuszczono do głosu Jana Olszewskiego i część delegatów próbowała odebrać mu głos poprzez podnoszenie mandatów, prowadzący Kocjan oświadczył: „przypomnijmy sobie elementarną zasadę demokracji, która mówi, że wolę większości należy szanować. Eksperta poprosiliśmy do głosu w wyniku głosowania i jest to wola większości, więc mandatów w górze ja nie zauważam”⁵⁹. 8 września Janusz Pałubicki sam poprosił delegatów, aby podnosili mandaty, gdyby odczytany przez niego pewien tekst był nużący, z czego delegaci ochoczo skorzystali⁶⁰. Nie ulega wątpliwości, że stworzono nowoczesną formę spontanicznego głosowania. Reguła ta zarówno w trybie zgody Jankowskiego, jak i w trybie niezgody Milewskiego jest swoistym ulepszeniem występującej w staropolskiej izbie poselskiej zasady, że marszałek poselski udziela głosu, ale nie ma prawa go odebrać; poseł może mówić dopóki nie zostanie „zakrzyczany” przez znudzoną lub oburzoną większość, ale też większość może go utrzymać przy głosie w razie próby zagłuszania przez mniejszość⁶¹.

W sprawach wniosków formalnych delegaci wykazali się czujną nieufnością. Z jednej strony obawiano się, że zgłaszanie wniosków na piśmie umożliwi prezydium przetrzymywanie wniosków i niepoddawanie ich pod głosowanie. Sugerowano, aby wnioski formalne zgłaszać do mikrofonu (w każdym sektorze ustawiony był jeden mikrofon). Z drugiej strony obawiano się zgłaszania wniosków formalnych w nieskończoność. Dopuszczono zgłaszanie wniosków formalnych zarówno na piśmie jak i przez mikrofon⁶², ale zasada ta 6 września była kwestionowana przez Waldemara Bana, który stwierdził, że „wpadliśmy w straszną matnię”⁶³. Obawiano się obstrukcji parlamentarnej w postaci zgłaszania niezliczonej ilości wniosków formalnych. Antoni Fijałkowski zaproponował, aby wnioski merytoryczne sekretariat Zjazdu przekazywał do komisji wnioskowej, która będzie je przygotowywać w pewien pakiet i zgłaszać zbiorczo. Pozwoliłoby to na uniknięcie rozkładu obrad. Natomiast wnioski formalne zgłaszano by dopiero po konsultacji z szefem reprezentacji regionalnej, a prezydium uwzględniałoby je tylko na podstawie „parafy” tegoż szefa. Wniosek Fijałkowskiego został przyjęty⁶⁴. Próba obalenia tej zasady (jako niezgodnej z regulaminem obrad) nie powiodła się, gdyż uchwała zjazdu miała z regulaminem równorzędny charakter⁶⁵. Argumenty Krzysztofa Jagielskiego za tym, aby nie zmieniać regulaminu tylnymi drzwiami⁶⁶ były raczej demonstracją bezsiły wobec huraganu wolności⁶⁷.

Problemy z regulaminem obrad były zresztą wynikiem nazbyt „ambitnego” prowadzenia obrad w dniu 5 września przez Jerzego Buzka, w wyniku czego doszło do omyłkowego przegłosowania zapisów niezgodnych ze statutem. Czesław Kujszczyk zgłosił wniosek o zamknięcie dyskusji nad rozdziałem IV regulaminu, bo „pan dusi, dusi, no i jeszcze pan wydusi następną godzinę czasu”⁶⁸. Stanisław Krukowski zakwestionował zapis regulaminu, stanowiący iż zmiana uchwały podjętej przez zjazd wymaga 2/3 głosów, gdyż był on sprzeczny ze statutem⁶⁹. Inny delegat oskarżył Buzka o to, że „zajeżdża zebranie. Nie można robić takiego tempa (…). Nie takie tempo, jest 22:36”⁷⁰. Wniosek o zakończenie obrad zgłosił między innymi Jan Jędrzejewski, bo „nie wymusimy na chama pewnych rzeczy, które pan chce przeprowadzić”⁷¹. Mimo to prezydium próbowało realizować z góry narzucony program. Wreszcie Krzysztof Szeglowski stwierdził: „Szanowne Prezydium (…) cały czas próbujecie manipulować salą (…). Był wniosek formalny o zakończenie obrad. Proszę poddać ten wniosek pod głosowanie”. Na koniec zaś Stanisław Krukowski po raz drugi zwrócił uwagę, że w regulaminie znalazł się zapis sprzeczny ze statutem⁷². Zdesperowany tym Jerzy Buzek przeprowadził głosowanie i obrady zostały 5 września zakończone. Nazajutrz zaś za radą ekspertów obalono wspomniany zapis że zmiany uchwał dokonuje się większością 2/3 delegatów⁷³. Oczywistym jest, że było to kolejne wzmocnienie wolności debaty, bowiem na tej zasadzie można było zmienić każdą podjętą wcześniej uchwałę – i jak pokazały dalsze obrady – z możliwości tej skwapliwie korzystano, co przywodzi na myśl czasy staropolskie. Mało tego, 8 września przegłosowano zasadę, że podczas drugiego czytania uchwały, obok referenta z komisji uchwał i wniosków może się pojawić osoba, która brała udział w pracy i ma odmienne zdanie na temat tekstu uchwały⁷⁴.

Chcę tu wspomnieć o jeszcze jednym ważnym zwyczaju regulaminowym, by pokazać zasadniczą różnicę między I KZD a izbą poselską. Otóż delegaci robili przerwy na posiłki, co bez wątpienia nieco dezorganizowało obrady. W stenogramach często czytamy o wezwaniach do powrotu na salę z przerwy obiadowej i o tym, że wielu delegatów chętniej przebywa w kuluarach, niż na sali obrad. Trzeba powiedzieć, że posłowie staropolscy byli pod tym względem nieporównanie bardziej zdyscyplinowani. Obradowano od świtu do zmierzchu bez przerw na posiłki, a w razie konieczności obradowano też w nocy⁷⁵, choć bardzo tego nie lubiano. Obradowanie bez jedzenia to proceder, odkryty również na I KZD, ale dopiero ostatniego dnia obrad, gdy na wikt i opierunek nie starczyło już środków. Zdaje się, że głód znacząco przyśpieszył obrady, ale i poprawił działanie umysłów, gdyż wygłodzeni delegaci uważniej czytali projekty uchwał i wychwycili liczne błędy i braki.

W tej części analizuję sposób dochodzenia do decyzji. Definiuję pojęcie wolnej debaty, rekonstruuję porządek obrad wszystkich dni zjazdu, ujawniam zjawisko „konkluzji sejmowej”, opisuję przebieg i znaczenie głosowań wstępnych w procesie decyzyjnym.

Porządek obrad i wolna debata. Porządek obrad jest świętością proceduralnej „demokracji” III RP. W czasach staropolskich porządek obrad sensu stricto nie istniał, choć obrady toczyły się według pewnego ramowego porządku wypracowanego przez tradycję. Pominę tu relacje między posłami a królem i senatem, gdyż to do tematu nie należy. Omawiam wyłącznie rytuał parlamentarny w izbie poselskiej, gdzie toczono wolną debatę.

Wolny charakter tej debaty polegał na tym, że obradowano na ogół jawnie i w zasadzie nie było zwyczaju narzucania sztywnego porządku obrad, miał on charakter ruchomy. Niekiedy uchwalano, że poszczególne dni sejmowania będą poświęcone poszczególnym sprawom (np soboty – sprawom prywatnym). Częściej jednak rozpoczynano debatę od zgłaszania różnorakich spraw do załatwienia¹ i jednocześnie toczono nad tymi sprawami wstępną, sondażową dyskusję (w efekcie toczono kilka debat jednocześnie, co jednak nikomu nie przeszkadzało). Do uświęconego zwyczaju należało aby w sprawach ogólnopaństwowych nie zgłaszać na tym etapie wstępnych projektów ustaw, gdyż mogłoby to obrazić pozostałych posłów². Tak bowiem rozumiano hasło „nic o nas bez nas”: w założeniu ustawy miały się narodzić w ogniu wolnej i nieskrępowanej dyskusji, bez narzucania przez mniejszość jakichkolwiek gotowych rozwiązań na samym początku. Dopiero po wstępnej debacie sprawę oddawano do wstępnej redakcji marszałkowi poselskiemu lub wybranym do tego celu deputatom³ (choć nie zawsze chętnie, bo z zasady debatowano in gremio, czyli plenarnie). Wstępny projekt ustawy poddawano znów pod dyskusję, w wyniku której miał powstać projekt poselski, prezentowany następnie królowi i senatorom podczas ostatnich dni Sejmu, czyli tzw. Konkluzji sejmowej. A więc poselski projekt ustawy musiał być poddany rytuałowi „ucierania”, musiał niejako stać się własnością wspólną. Było to ważne zabezpieczenie przed instytucjonalizacją partyjności. Poprzez wolność debaty umacniało się też poczucie wspólnoty w realizowaniu obywatelskiego patriotyzmu.

Oczywiście poszczególne grupy nacisku dysponowały gotowymi tekstami ustaw, które niekiedy „podtykano” sejmującym stanom na konkluzji dosłownie w ostatniej chwili i w wielkim zamieszaniu; nierzadko były to ustawy bardzo ważne. A jednak zwyczaj wolnego debatowania możemy traktować za ważny i traktowany z całą powagą rytuał legitymizujący działania wszystkich uczestników sejmowania przed wyborcami. Wolna debata właściwie angażowała emocje i dawała realne uczestnictwo w podejmowaniu jeśli nie wszystkich, to przynajmniej części decyzji. Wolna debata umożliwiała też wyczerpanie wszelkich możliwych argumentów i tricków parlamentarnych w konkretnych sprawach. Jednym słowem była to droga do tworzenia takiego prawa, które jest akceptowane przez wszystkich i przez to ma rangę sakralną. Zgodzie patronował Duch Święty, Sejm rozpoczynano mszą do Ducha Świętego⁴. Jak to czytelnie wyraził biskup płocki Stanisław łubieński w 1629 r.: „przy zgodzie wszytkich przy zniesieniu do jedności wszytkiej Rzptej rad pożytecznych, bywa assistentia Ducha Świętego, i czego rozumy ludzkie w priwatnych discursach dokazać nie mogą, zgromadzona wespół wszytka Rzpta potrafi to”⁵.

Przyjrzyjmy się teraz ruchomemu porządkowi obrad I KZD. 5 września w punkcie „pozdrowienia dla zjazdu” Stanisław Kocjan nieoczekiwanie dopuścił do głosu Mirosława Krupińskiego, który zreferował napiętą sytuację w Olsztyńskich Zakładach Graficznych w Olsztynie. Uchwalono uchwałę w tej sprawie. Oburzony Władysław Frasyniuk złożył protest przeciwko prowadzeniu zjazdu bez przyjęcia porządku obrad (miał na myśli porządek obrad wg rozumienia XX-wiecznego). Kocjan wyjaśnił, że uchwalenie porządku obrad jest przewidziane w tymczasowym porządku obrad w punkcie dziewiątym, ale pojawił się wniosek, aby jak najszybciej wybrać rzecznika prasowego Zjazdu i wobec tego Kocjan przeprowadził w głosowaniu ten wniosek oraz wniosek o uchwalenie porządku obrad⁶. Do 19:00 trwały jednak ciągle kolejne wystąpienia gości i pozdrowienia dla Zjazdu. Obrady wznowiono po kolacji i większością 502 głosów wybrano rzecznikiem Zjazdu Janusza Onyszkiewicza. Następnie zakazano udziału w zjeździe pracownikom reżimowej telewizji, przyjęto porządek obrad oraz en bloc (zgodnie) wybrano komisję uchwał i wniosków. Stało się tak na wniosek jednego z delegatów, który podkreślił, że „regiony najlepiej wiedzą kogo do tej komisji wytypować”⁷. Zwraca uwagę fakt, że działano bez pośpiechu, jakby w myśl znanego polskiego powiedzenia, że tylko chamy się śpieszą.

6 września wybrano komisję statutową, rozstrzygnięto wątpliwości odnośnie regulaminu obrad, wysłuchano przedstawiciela austriackich związków zawodowych i uchwalono kilka uchwał.

7 września (3 dnia zjazdu) stało się jasne, że Zjazd może się znacznie przedłużyć i nikt nie umiał przewidzieć daty jego zakończenia. Nie zdołano przeprowadzić ani debaty statutowej ani całej debaty programowej. Syryjczyk zaproponował, aby przerwać debatę programową i zająć się poprawkami do statutu. Poparli go Jerzy Zieleński i Jan Brodzki; przeciwnego zdania byli Jerzy Łysiak i Karol Modzelewski. Brodzki argumentował, że Zjazd prędzej upora się ze zmianami w statucie, niż z opracowaniem programu. Narzekał na to, że przeciwnik manipuluje zjazdem, podrzucając mu sprawy bieżące i uniemożliwiając realizację porządku obrad. Argumenty te trafiły na podatny grunt. Większość delegatów opowiedziała się za debatą statutową⁸. Nie oznaczało to jednak odstąpienia od wolności debaty, bo wkrótce na chwilę znów przerwano debatę statutową i uchwalono treść telegramu do Papieża, jak się zdaje niemal jednogłośnie⁹. Powrócono znów do debaty, którą jednak po pewnym czasie przerwano, aby odczytać list od instruktorów Kręgu Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM), ogłoszenie przewodniczących regionalnych grup delegatów oraz oświadczenie Społecznego Komitetu Budowy Pomników Ofiar Grudnia 1970 roku¹⁰. Powrócono do ciągnącej się bez końca debaty statutowej. Jerzy Pilecki zgłosił wniosek o rozpoczęcie dyskusji nad kolejnymi problemami, uporządkowanymi według listy pytań, przygotowanej przez komisję statutową. Dyskusja – zdaniem Pileckiego – każdorazowo powinna kończyć się głosowaniem. Wniosek przegłosowano¹¹. I znów: niby odstąpiono od toczącej się spontanicznie wolnej debaty, ale niezupełnie, gdyż prowadzący Lesław Buczkowski zinterpretował wynik głosowania tak, że obowiązuje ono dopiero po przerwie, aby uszanować delegatów, którzy na nowy tryb obradowania nie byli przygotowani. Zniecierpliwiony tym Roman Kloc wnioskował, aby natychmiast przystąpić do głosowań, jednak delegaci postanowili dalej słuchać wystąpień¹². Ponownie ten sam delegat zgłosił wniosek o zamknięcie listy zgłoszeń do dyskusji, co delegaci poparli¹³. Jako krótki przerywnik Lesław Buczkowski odczytał teleks od Jerzego Urbana, informujący, że cenzura wydała zgodę na doraźne zwiększenie nakładu „Tygodnika Solidarność” na czas trwania Zjazdu¹⁴. Po kilku następnych wystąpieniach już miano zarządzić przerwę, ale najpierw przegłosowano porządek obrad po przerwie: dyskusja wraz z głosowaniem według punktów proponowanych przez komisję statutową¹⁵. Następnie podjęto nieoczekiwanie dyskusję nad dwoma projektami uchwał w sprawie samorządu¹⁶. Dyskusję nad projektami toczono również po przerwie, ale wobec niedostarczenia delegatom tekstu projektów w formie pisemnej, mimo wniosków o czytanie projektów i natychmiastowe głosowanie, większością głosów postanowiono sprawą zająć się nazajutrz¹⁷. Potem przedstawiono również nagle kilka projektów uchwał, ale zaprotestował Ryszard Bugaj, argumentując, że to nie są sprawy priorytetowe i mogą się nimi zająć statutowe władze związku po wyborach¹⁸. Tym razem nie pomogło odwoływanie się do autorytetu regionu Mazowsze, bydgoskiego i łódzkiego, które popierały projekt uchwały w sprawie powołania zespołu ds. środków społecznej komunikacji; prowadzący Benedykt Nowak wymusił kontynuowanie debaty statutowej¹⁹. Debatę więc kontynuowano, ale w dalszym ciągu w trybie zupełnie wolnym, nie odnosząc się do pytań zredagowanych przez komisję statutową, na co zwrócił uwagę prowadzący Antoni Fijałkowski²⁰. Delegaci pro forma zastosowali się do tej wskazówki, kontynuując jednak przede wszystkim sprawę organizacji władz naczelnych Związku i praw regionów. Czesław Jezierski uważał, że powinno się po kolei dyskutować nad punktami ankiety przygotowanej przez komisję statutową i od razu głosować. Fijałkowski wyjaśnił, że wypowiedzi dyskutantów mają być uszeregowane według punktów ankiety; nikt nie wnioskował o każdorazowe głosowanie. Wobec tego Jezierski przemawiał w trybie wolnym, podobnie czynili kolejni mówcy, konsekwentnie ignorując ankietowe pytania komisji statutowej²¹. Do ankiety tej odnosili się jednak kolejni trzej mówcy; następni jednak – Krzysztof Rajpert i Bronisław Lachowicz – powrócili znów do trybu wolnego²². Potem rozpoczęto czytanie pierwszego pytania ankietowego, ale ponieważ prezydium uznało, że komisja statutowa nie jest do tego należycie przygotowana, przegłosowano aby sprawą zająć się po kolacji²³. Powołano osobny zespół programowy „Związek a środki masowej komunikacji”. Otwarto spontaniczną dyskusję w sprawie zespołów problemowych komisji programowej²⁴. Janusz Onyszkiewicz zreferował echa Zjazdu w krajowych massmediach. Po przerwie zgłoszono wniosek, aby obrady zjazdu toczyły się w godzinach 9-13 i 15-19 i ich przedłużenie wymagało za każdym razem zgody delegatów. Wniosek ten odrzucono²⁵. Andrzej Cierniewski poprosił o przegłosowanie wniosku Krajowej Komisji Wyborczej o ważności wyborów delegatów na Zjazd. Mimo protestów (bo wniosek przedłożono dopiero trzeciego dnia obrad!), delegaci zatwierdzili wybory jako ważne²⁶. Jerzy Milewski zaprezentował proponowany tryb pracy komisji programowej²⁷. Następnie odbyły się głosowania wstępne w sprawie zmian w statucie (patrz rozdział głosowania wstępne). Gdy podczas dyskusji nad jednym z pytań jeden z delegatów postawił wniosek o przejście do głosowania, prowadzący Stanisław Kocjan powiedział: „bardzo mi pan pomógł, dziękuję. Ja jako prowadzący nie mogę tego wniosku przedłożyć”²⁸. Jak zatem widzimy porządek obrad nie był narzucany i trzymano się ciągle zasady wolnej debaty. Po zakończeniu głosowań wstępnych minutę przed 22:00 zgłoszony został wniosek o zakończenia obrad ze względu na znużenie delegatów. Większością głosów zdecydowano obrady zakończyć.

8 września nastąpiła pierwsza faza buntu delegatów przeciwko prezydium. W wyniku tego buntu Tadeusz Syryjczyk postanowił zmienić porządek obrad i zająć się sprawami uchwał, które „wszyscy już uznali za ważne”²⁹. Był to projekt uchwały zgłoszony przez delegatów Dolnego Śląska w sprawie nadrzędnych i doraźnych celów Związku oraz projekt uchwały w sprawie działań prokuratury dotyczących prowokacji bydgoskiej. Kolejne uchwały dotyczyły represji dla członków Związku w radiu i telewizji, prób wyłączenia pracowników cywilnych MON i MSW oraz pracowników mianowanych administracji z możliwości zrzeszania się w Związku oraz projektu powołania funduszu inwalidzkiego. Następnie Karol Modzelewski i Mieczysław Gil upomnieli się o uchwalenie uchwały o samorządzie pracowniczym. Ponownie zmieniono porządek obrad, odczytano projekt i otwarto dyskusję. Zjazd Krajowy podjął uchwałę w tej sprawie³⁰. Otwarto dyskusję w sprawie przygotowania wstępnych tez programowych. Buzek proponował, by zobowiązano komisję programową do przedstawienia przed zakończeniem pierwszej tury wstępnej wersji tez programowych, ale delegaci Dolnego Śląska zamiast tego forsowali swój projekt wspomnianej uchwały w sprawie nadrzędnych i doraźnych celów Związku, co wywoływało liczne kontrowersje, gdyż w uchwale tej sformułowano postulaty, których Solidarność nie była w stanie spełnić (m. in. zagwarantowanie ludności dostaw węgla). Generalnie inicjatywa uchwałodawcza regionu dolnośląskiego nie została dobrze przyjęta przez delegatów, a jej uchwalenie „wymęczono” dosłownie w ostatnich minutach pierwszej tury Zjazdu. Jacek Bukowski stwierdził na przykład, że „dokument tego typu musi być napisany niesłychanie zręcznie (…). W związku z tym apeluję o rozważne napisanie tego dokumentu i nieforsowanie jednej platformy”. Ostatecznie Frasyniuk w imieniu Dolnego Śląska zrzekł się „praw autorskich” do projektowanego tekstu uchwały i przekazał ją do komisji uchwał i wniosków dla dalszego opracowania³¹. Następnie nieoczekiwanie przewodniczący tejże komisji Tadeusz Matuszyk przedstawił projekty dwóch „posłań” zjazdu: pierwsze było adresowane do „narodów, parlamentów i rządów świata”, a drugie do „ludzi pracy Europy Wschodniej”. Tekst już w trakcie czytania wywołał euforię (szerzej omawiam sprawę w punkcie Debata programowa i komisja programowa).

Po obiedzie prowadzący Antoni Fijałkowski ujawnił, że odbyło się zapowiadane spotkanie prezydium z przewodniczącymi regionalnych grup delegatów. Dokonano reformy nie tyle procedowania, ile doraźnej reformy ruchomego porządku obrad. Przyjęto, że priorytetowe w porządku obrad są sprawy związane ze statutem, tak więc jeśli komisja statutowa będzie miała gotowe opracowania, wówczas Zjazd będzie głosował. Wnioski merytoryczne podzielono również według ważności. Wnioski typu nagłego lub awaryjnego (prowokowane przez zjawiska zewnętrzne), będą kierowane bezpośrednio do komisji wnioskowej. Komisja wnioskowa będzie zgłaszała propozycję uchwały w dotychczasowym trybie, czyli będzie się odbywało pierwsze czytanie. Nie będzie żadnej dyskusji, tylko osoby pragnące wnieść poprawki, będą wnosić je do komisji uchwał i wniosków. Wyznaczono 2-godzinny czas wnoszenia takich wniosków. Następnie odbywać się będzie drugie czytanie uchwały i przegłosowanie przez Zjazd. Wnioski dotyczące spraw programowych będą kierowane do komisji programowej jeśli należą do tej grupy wniosków, które można przenieść na drugą turę Zjazdu. Gdyby się okazało, że podstawowy temat obrad – czyli sprawy statutowe – nie mogą być wniesione pod obrady, będzie kontynuowana debata programowa. Delegaci zatwierdzili reformę³². Uchwalono kilka pomniejszych uchwał oraz wniosek formalny w brzmieniu „Przed czytaniem każdej propozycji uchwały należy przegłosować, czy w ogóle uchwała na dany temat jest potrzebna”³³. Powrócono do debaty programowej: regiony prezentowały swoje stanowiska³⁴. Uchwalono uchwałę w sprawie prowokacji bydgoskiej. Nieoczekiwanie Krzysztof Makowski z regionu pilskiego postawił wniosek o zmianę prowadzącego Lesława Buczkowskiego „ponieważ nie zna ustaleń, jakie myśmy podjęli wcześniej i wprowadza zamęt”, ale delegaci utrzymali Buczkowskiego przy prowadzeniu³⁵; najwyraźniej powstała wśród nich determinacja w utrzymaniu obranego kursu obrad. Otwarto dyskusję nad projektem uchwały dolnośląskiej. Ze względu na liczne kontrowersję uchwałę skierowano do dalszej redakcji w doraźnie powołanej grupie redakcyjnej, w skład której wejść mieli delegaci proponujący różne jej warianty. Nad pracami grupy miała czuwać komisja uchwał i wniosków³⁶. Uchwalono list do Polonii oraz uchwałę o wydawaniu zeszytów historycznych. Ujawniono zbiorowe autorstwo Posłania do narodów Europy Wschodniej³⁷, odesłano do dalszej redakcji trzy projekty uchwał i powrócono do debaty programowej, którą podsumował Eligiusz Naszkowski (szerzej o tym patrz punkt debata programowa i komisja programowa). Przed wystąpieniem Naszkowskiego prowadzący Syryjczyk ostrzegł delegatów, że organizatorzy są przygotowani tylko na kontynuowanie obrad w dniu następnym i na nocleg po nim „i na tym koniec. Czyli ten ostatni dzień musielibyśmy obradować już w warunkach bardzo chędogich i [sic!] wieczór wyjeżdżać, bo noclegi nie są niestety, możliwe”³⁸. Tym samym przed delegatami ukazała się niewesoła perspektywa konieczności szybkiej konkluzji. Sprawa marnych gospód dla posłów zaburzała obrady niejednego z sejmów staropolskich³⁹, tak i teraz wzmogło to ogólną nerwowość, a niezręczne prowadzenie obrad przez Syryjczyka doprowadziło ostatniego dnia obrad do kryzysu parlamentarnego (patrz punkt oskarżenia o manipulacje).

9 września podjęto znów debatę nad zmianami w statucie. Henryk Bąk postulował, aby określić Związek jako „ruch społeczny” (w czym mieści się pojęcie związku zawodowego) grupujący ludzi pracy (a nie tylko „pracowników”). Lech Sobieszek domagał się, aby uwzględniono jego wniosek o tajne głosowanie w sprawie „czy wypowiadać się na temat polityczny”, ale wybuchła wrzawa i Tadeusz Syryjczyk zwrócił uwagę, że Zjazd wcześniej postanowił, aby w ogóle nie dyskutować nad tym tematem⁴⁰. Następnie przeprowadzono serię głosowań nie tyle nad poprawkami do statutu, ale w ogóle na tym, czy poprawki wprowadzać pod głosowanie. Na wniosek Andrzeja Rozpłochowskiego zrezygnowano z głosowań wstępnych na rzecz głosowań właściwych. Odstąpiono od tej zasady przy omawianiu nader licznych poprawek do rozdziału IV statutu (władze naczelne). W trakcie obrad uchwalono, że prezydium rozpatruje wyłącznie takie poprawki i warianty, które zostały uprzednio odrzucone przez komisję statutową, a były złożone w terminie do godz. 20:00 dnia 6 września⁴¹. Podczas głosowań sondażowych zamknięto też listę dyskutantów nad rozdziałami V, VI, VII, VIII i IX statutu⁴². Wprowadzono pod głosowanie poprawkę w sprawie członkostwa w związku rolników indywidualnych. Padł wniosek dotyczący „szalonego zmęczenia delegatów” i przerwania obrad, by je kontynuować rano. Mimo to delegaci zdecydowali obradować dalej. Wybuchła awantura w sprawie nieuwzględnienia wniosku o tajność głosowania. Syryjczyk wyjaśnił, że głosowanie tajne może nastąpić nazajutrz, bo trzeba wydrukować karty do głosowania⁴³. En bloc (zgodnie) powołano komisję skrutacyjną do głosowań tajnych⁴⁴. Kontynuowano prezentację poprawek, gdy padł wniosek o zakończenie obrad, ale delegaci postanowili obradować dalej⁴⁵. Po północy Antoni Fijałkowski powitał „w dniu dzisiejszym” i zauważył, że niektórym delegatom „powieki się zamykają, widać stąd. Dobudzać, dobudzać sąsiadów”⁴⁶. Wkrótce potem zamknięto obrady.

Kolejny dzień obrad opisuję w punkcie konkluzja zjazdowa w części trzeciej.

Głosowania wstępne. Na zjeździe wypracowano rytuał specjalnych głosowań wstępnych (zwanych też „orientacyjnymi”⁴⁷). Były one rozwinięciem innego ważnego zwyczaju, a więc poddawania pod głosowanie decyzji czy w ogóle warto nad czymś głosować. Jednak głosowania wstępne miały głębsze znaczenie rytualne. Dawały możliwość taktownego uświadomienia przeciwnikom, że nie powinni wchodzić w spory w sprawach, które wydają się przesądzone jeszcze przed właściwym głosowaniem. Jak to w praktyce wyglądało? Przyjrzyjmy się głosowaniom wstępnym w konkretnych przypadkach.

Debata statutowa część pierwsza – miała zostać otwarta głosowaniami wstępnymi nad przygotowanymi przez komisję statutową ośmioma głosowaniami sondażowymi, ale wcześniej otwarto dyskusję „nad ogólnymi pryncypiami statutu”, zawartymi w ośmiu pytaniach sondażowych⁴⁸. W praktyce 7 września delegaci wikłali się w szczegółowe sprawy (szerzej patrz o tym debata statutowa w części czwartej). Wobec tego Jerzy Pilecki zgłosił wniosek o rozpoczęcie dyskusji nad kolejnymi problemami, uporządkowanymi według listy pytań, przygotowanej przez komisję statutową. Dyskusja – zdaniem Pileckiego – każdorazowo powinna kończyć się głosowaniem. Wniosek przegłosowano⁴⁹, odstępując tym samym od toczącej się spontanicznie wolnej debaty, ale dopiero po przerwie, aby uszanować delegatów, którzy na nowy tryb obradowania nie byli przygotowani. Zniecierpliwiony tym Roman Kloc wnioskował, aby natychmiast przystąpić do głosowań, jednak delegaci postanowili dalej słuchać wystąpień⁵⁰. Ponownie ten sam delegat zgłosił wniosek o zamknięcie listy zgłoszeń do dyskusji, co delegaci poparli⁵¹. Po długotrwałej debacie Antoni Fijałkowski zarządził czytanie pierwszego pytania ankietowego: „czy zachodzi konieczność rozdzielenia funkcji wykonawczych od uchwałodawczych na szczeblu władz krajowych”. Chodziło, naturalnie, o powołanie rady naczelnej⁵². Sprawę tę znów przerwano.

Do właściwych głosowań wstępnych doszło dopiero wieczorem 7 września. Pierwsze pytanie brzmiało: „czy zachodzi konieczność całościowej zmiany statutu?”. Sugerowano odpowiedzi: ”nie, należy dokonać wyłącznie koniecznych poprawek i uzupełnień” lub „tak”, przy czym ułożone były ona właśnie w takiej kolejności, co wydaje się zabiegiem celowym. W efekcie nieznany członek komisji skrutacyjnej dokonując oceny wzrokowej, popełnił lapsus: „zdecydowana większość głosów powiedziała >tak<, to znaczy >nie<”, czym wywołał wesołość delegatów. Drugie pytanie brzmiało: „Czy statut powinien uwzględniać szczegółowe zasady regionalizacji?”. Znowu pierwsza podpowiedź brzmiała „nie”, a druga „tak”. Większość delegatów sprzeciwiła się opisywaniu szczegółowych zasad regionalizacji w statucie. Kolejne pytanie – „czy należy w statucie wprowadzić szczebel pośredni pomiędzy organizacją zakładową a regionalną?” – zawierało podpowiedzi tym razem w odwrotnej kolejności: tak-nie. Zdecydowana większość delegatów wybrała odpowiedź „tak”, ale głosy były na tyle rozproszone po sali, że musiano je liczyć. Kazimierz Helebrandt zgłosił więc wniosek, aby wstrzymać się od liczenia głosów w przypadku, gdy werdykt jest na oko niejasny i uznać, że nad danym zagadnieniem trzeba dalej pracować, uwzględniając życzenia zainteresowanych stron, zarówno tych głosujących na „tak”, jak i na „nie”. Wniosek Helebrandta delegaci obalili⁵³. Najwyraźniej rytualne głosowanie wstępne przypadło delegatom do gustu i uznali je za poręczną metodę procedowania.

Następne pytanie brzmiało: „czy należy wprowadzić zmiany w strukturze władz krajowych?”. Lider komisji statutowej Stanisław Krukowski uwikłał się w wyjaśnianie co oznacza to pytanie, co wywołało niemałe zamieszanie⁵⁴. Mimo, że pierwszą sugerowaną odpowiedzią było „nie”, większość delegatów opowiedziała się za zmianami w strukturze władz krajowych. Przystąpiono więc do głosowania podpunktu 4a: „czy należy oddzielić władzę uchwałodawczą od wykonawczej?”. Prowadzący Stanisław Kocjan zarządził jednak wcześniej głosowanie nad dopuszczeniem do głosu Jana Olszewskiego. Na podstawie oceny wzrokowej ustalono, że delegaci są za, ale rozległy się okrzyki i gwizdy. Kocjan poprosił o powściągnięcie emocji. Olszewski przedstawił argumentację za powołaniem rady naczelnej, choć wielu delegatów podnoszeniem mandatów i złośliwymi oklaskami („wyklaskaniem”) próbowało odebrać mu głos. Karol Modzelewski nazwał wystąpienie Olszewskiego „agitacyjnym”, inni dwaj delegaci prosili, aby eksperci byli obiektywni, pomagali komisji statutowej, a nie dokształcali delegatów. Kolejne wystąpienia wyrażały konfuzję delegatów. Ryszard Kotarski, który sam siebie nazwał „zwykłym robolem”, był zdziwiony, że „do zjazdu nie przygotowano i nie ustosunkowano się, jakiegoś wspólnego stanowiska nie wyciągnięto. Ja w tej chwili nie wiem, za kim mam głosować – czy za grupą pana Modzelewskiego, czy pana profesora” (w rzeczywistości Olszewski jest mecenasem, co pokazuje skalę dezorientacji). Sugerował, aby się pozbyć ekspertów, bo robotnicy założyli Związek i sobie bez nich poradzą. Kontrował mu Stanisław Krukowski: „nasz związek powstając, założył sobie jako cel walkę o pluralizm poglądów między innymi i nie każda różnica poglądów to jest manipulowanie”. Jeden z delegatów podważył sens głosowania sondażowego, bo „większość delegatów chciałby mieć rozeznanie, który z poszczególnych wariantów, które z poszczególnych personalnych koncepcji reprezentuje.(…) Wnosiłbym (…) o taką redakcję, która by zrezygnowała ze sformułowań górnolotnych, stylistycznie doskonałych, bardzo inteligentnie i logicznie sformułowanych, ale po prostu niekomunikatywnych, nieczytelnych”. Wobec wniosku o dalsze czytanie pytań ankietowych, Kocjan poddał go pod głosowanie i powrócono do czytania. Ostatecznie większość delegatów sprzeciwiła się koncepcji oddzielania władzy wykonawczej od uchwałodawczej⁵⁵. Kolejne pytanie brzmiało „czy istnieje konieczność powołania w statucie sądu związkowego?”. Pierwsza odpowiedź brzmiała „nie”, druga zaś „tak”. Zirytowany tym Ryszard Helak złożył wniosek, aby pytać zawsze w kolejności tak-nie. Inny delegat podważał kompetencje komisji. Andrzej Kozicki złożył wniosek o natychmiastowe głosowanie, w wyniku którego większość opowiedziała się w statucie za powołaniem sądu⁵⁶. Szóste pytanie brzmiało: „Czy przewodniczący krajowej komisji powinien być wybierany bezpośrednio przez zjazd?”. Sugerowane odpowiedzi: najpierw „tak”, potem „nie”. Zdecydowana większość delegatów opowiedziała się za wyborem przewodniczącego przez zjazd⁵⁷, co oznaczało właściwie otwarcie kampanii wyborczej. Pozostałe głosowania nie wywoływały już większych emocji.

Debata statutowa część druga. W drugiej części debaty statutowej 9 września kontynuowano głosowania wstępne, tym razem jednak nie nad pytaniami ankietowymi, lecz nad tym czy poddać pod głosowanie wnioski zgłaszane przez delegatów. Było ich tak wiele, że nie ma potrzeby wszystkich wymieniać. Faktem jest, że nie wszyscy delegaci do końca rozumieli sens „głosowania przed głosowaniem”⁵⁸. Bez wątpienia głosowanie nad poprawkami przebiegłoby sprawniej, gdyby poprawki delegatów przegłosowywano na zebraniach komisji statutowej. Rzecz jednak w tym, że zgodnie z zasadami sarmackiej nieufności wobec ciał przedstawicielskich, komisja nie miała takich uprawnień i wszystkie pojedyńcze wnioski tak czy inaczej wracały na salę plenarną. W rezultacie postanowiono przejść natychmiast do właściwego głosowania⁵⁹. Do trybu głosowania wstępnego powrócono przy prezentacji poprawek do rozdziału IV statutu (władz naczelne Związku)⁶⁰. W wystąpieniach delegatów słyszymy obawę przed nadmierną centralizacją władzy i dominacją większych regionów nad mniejszymi. Wyraźnie zaznaczyła się też obawa przed wzmocnieniem prezydium kosztem komisji krajowej⁶¹. W wyniku serii głosowań przyjęto do dalszego rozpatrzenia wniosek Tomasza Szałeckiego, aby członkami prezydium komisji krajowej nie mogli być przewodniczący zarządów regionalnych; również wstępnie przyjęto, że przewodniczącego i dwóch zastępców ma wybierać Zjazd Krajowy⁶². Odrzucono pomysł wybierania części członków Komisji Krajowej na regionalnych walnych zebraniach delegatów⁶³, a więc odrzucono uboższą wersję powołania rady naczelnej (szerzej o tym patrz punkt debata statutowa). Właściwe jednak starcie nastąpiło podczas głosowania nad czterema wariantami wyboru komisji krajowej. Ponieważ sprawa jest dość istotna, wymienię wszystkich pięć wariantów, wraz z wynikami wstępnego głosowania:

1. „w skład komisji krajowej wchodzą: a) przewodniczący zarządów regionów, b) osoby wybrane przez zjazd krajowy spośród delegatów na ten zjazd. Każdy region ma z góry ustaloną liczbę miejsc w komisji. Liczbę tę ustala uchwała zjazdu proporcjonalnie do liczby członków związku w regionie. Głosuje się na listy cząstkowe” – 259 głosów;

2. „komisję krajową wybiera w całości zjazd krajowy spośród delegatów na zjazd. Każdy region ma z góry ustaloną liczbę miejsc w komisji. Liczbę tę ustala uchwała zjazdu proporcjonalnie do liczby członków w regionie, z tym, że każdy region ma co najmniej jeden mandat. Głosuje się na listy cząstkowe” – 107 głosów;

3. „krajową komisję wybiera w całości zjazd spośród delegatów na zjazd krajowy” – 38 głosów;

4. „w skład komisji krajowej wchodzą: a) przewodniczący zarządów regionów, b) osoby wybrane przez walne zebrania delegatów regionu spośród delegatów regionu na zjazd. Liczbę osób wybieranych przez walne zebrania delegatów regionu ustala zjazd proporcjonalnie do liczby członków związku w regionie” – 257 głosów;

5. krajową komisję wybierają walne zebrania delegatów regionów spośród delegatów regionu na zjazd. Liczbę osób wybieranych przez walne zebrania delegatów regionu ustala zjazd proporcjonalnie do liczby członków związku w regionie – 74 głosy⁶⁴.

Jak widać głosowanie nie przyniosło jednoznacznego rozstrzygnięcia. Przystąpiono więc do głosowania nad wariantem pierwszym i czwartym, które uzyskały odpowiednio 403 i 361 głosów (żaden nie uzyskał kwalifikowanej większości). Stanisław Krukowski zapytał, czy wynik głosowania oznacza pozostanie przy wariancie statutowym. Syryjczyk odebrał mu głos i wyjaśnił, że pod głosowanie zostanie poddany wariant pierwszy, gdyż uzyskał najwięcej głosów. Gdyby jednak nie uzyskał kwalifikowanej większości, pozostaną w mocy zapisy statutowe⁶⁵. Decyzja Syryjczyka stała się źródłem kryzysu parlamentarnego (omówionego w punkcie konkluzja zjazdowa). Przegłosowano, że przewodniczący regionów nie mogą być członkami prezydium komisji krajowej⁶⁶. Niestety wielu delegatów nadal nie rozumiało o co chodziło z głosowaniami wstępnymi i – jak się wyraził Antoni Fijałkowski – na czym „cały dowcip polegał”. Wyjaśnił, że poprawki które uzyskały największą liczbę głosów, będą kierowane do ostatecznej redakcji. Jeśli uzyskają kwalifikowaną większość głosów, zostaną wprowadzone do statutu, jeśli nie – statut pozostanie niezmieniony⁶⁷. Kontynuowano głosowania sondażowe, tym razem na temat zapisów o sposobie powoływania komisji rewizyjnej. Mimo, że poprawka uzyskała 475 głosów, a więc większość kwalifikowaną, nie uznano wyniku tego głosowania za ostateczne⁶⁸. Kontynuowano głosowania sondażowe nad zapisami statutu dotyczącymi kadencji i sposobów zwoływania zjazdu krajowego i zjazdów regionalnych. Następnie Bogumił Gospodarek przedstawił propozycje komisji statutowej do rozdziału V i VI. Szczególne kontrowersje wywołał problem kto ma podejmować decyzję o strajku: komisja zakładowa czy prezydium zarządu regionu. Delegaci zdecydowanie opowiadali się za tym, aby ostateczną decyzję zawsze podejmowała załoga⁶⁹. Pochopnie oddalono możliwość członkostwa członków zawodowych rolników indywidualnych w Związku, ale grupa delegatów zgłosiła wniosek o powrót do tej sprawy i zjazd powrócił do sprawy, po czym wstępnie dopuszczono możliwość członkostwa rolników indywidualnych⁷⁰. Powrócono do prezentacji i wstępnego głosowania poprawek dotyczących sekcji branżowych. Przerwano to jednak w związku z awanturą w sprawie głosowań tajnych. Prezentowano następnie autopoprawki komisji statutowej do rozdziału V i kolejnych rozdziałów statutu.

Rytuał głosowań sondażowych okazał się nieskuteczny w ostatnim dniu obrad, kiedy to komisja statutowa uparła się, aby powrócić do kwestii związanych ze sposobem formułowania składu komisji krajowej (sprawę opisuję w punkcie oskarżenia o manipulacje). Okazało się, że metoda wstępnego wyłaniania jednego projektu, który uzyskał największą liczbę głosów, nie była zadowalająca dla delegatów. Większość ta była bowiem nieznaczna, a sprawa kontrowersyjna. Do ostatecznego głosowania dopuszczono więc dwa warianty⁷¹.